ابوریحان محمد بن احمد بیرونی, عالم و دانشمند نام آور ایران زمین، شخصیتی است که برای خاص و عام آشناست و موجب فخر و مباهات هر ایرانی است. او را می توان جامع علوم و دانشهای گوناگون دانست. برای آشنایی با این چهره ی علمی و تاریخ ساز کشورمان به بیان گوشه هایی از زندگی او می پردازیم.

وی در قرن 4 و 5 هجری در حدود سال 362 در خوارزم دیده به جهان گشود. از همان اوان کودکی، کنجکاوی فراوانی داشت و نسبت به تحصیل وکسب علوم مختلف شوق وعلاقه ی فراوانی نشان می داد.

ابوریحان در علوم بسیاری تبحر یافت که آن را مدیون اساتید بزرگ خود بود. از استادان به نام و تاثیرگذار وی می توان از ابونصر منصور بن علی نام برد که او را با ریاضیات آشنا کرد.

سپس حکمت وعلوم معقول را نزد استاد خود عبدالصمد حکیم فرا گرفت و توانست با پشت کار خود و در سن 27 سالگی کتاب آثار الباقیه را به رشته ی تحریر در آورد.

هشت سال پس از شروع سده ی چهارم هجری حمله ی فاجعه آمیز محمود غزنوی روی داد که به سوزاندن کتابخانه ی عظیم و ارزشمند خوارزم پرداخت و تقریباً تمام کتابها و گنجینه های علمی آن روز را به آتش کشید. طی این حمله سلطان محمود، ابوریحان را به اسارت گرفت و او را تحت سخت ترین شرایط قرار داد تا حدی که نوشته اند حکم اعدام برای او قطعی شد که با وساطت خواجه ی میمندی از مرگ حتمی گریخت.

ابوریحان در سال 418 به اختراع و ساخت زمان سنج ویژه ای مبادرت ورزید که بر پایه ی نظام خورشید طراحی شده بود و در مسجد جامع غزنین قرار گرفت.

وی به علت سفرهای فراوانی که به همراه سلطان محمود به اطراف و اکناف هند داشت, به علم و تجربه ی سرشاری دست یافت و توانست به زبان سانسکریت تسلط پیدا کند. او توانست کتاب تحفه الهند که در نوع خود شاهکاری تمام عیار بود را در سال 424 تالیف نماید.

ابوریحان با علماء و دانشمندان فراوانی به بحث و گفتگو پرداخت که می توان مهمترین آنها را مناظره و بحث با شیخ الرئیس ابوعلی سینا دانست. او نسبت به برخی از مبانی فلسفی بوعلی منتقد و بلکه معترض بود.

وی پس از 13 سال و آن هم در دوره ی حاکمیت سلطان مسعود به وطن بازگشت. از دیگر آثار ابوریحان کتاب قانون مسعودی است که آن را در سال 423 هـ ق تالیف کرد و به سلطان مسعود اهداء نمود.ارزش این کتاب تا حدی بود که او را پس از نگارش آن کتاب با بطلمیوس مقایسه کردند. این کتاب دایرة المعارفی در نجوم بود.

ابوریحان عدد « پی» را محاسبه کرد،‏ محیط زمین را اندازه گیری نمود و کره ی جغرافیائی ساخت. او علاوه ی بر آثار فوق به تالیف کتاب” التفهیم لاوائل الصناعة التنجیم“ که حاوی مباحثی پیرامون هندسه‏، شرح احوال آسمان و زمین و نجوم بود پرداخت. در این کتاب از حرکت زمین، قطر آن، سیارات و فواصل آنها،‏ خسوف و کسوف صحبت کرد.

کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر را در زمینه گوهر شناسی و کانی شناسی نگاشت.

این حکیم فرزانه به مرتبه ای از دانش دست یافت که در وصفش اینچنین گفته اند:

دانشی نبوده که بیرونی در روزگار خود در آن کارورزی نکرده باشد و یا به نگاه کارشناسانه به آن ننگریسته باشد.

وی پس از عمری تلاش علمی در سن 78 سالگی به دیار باقی شتافت و چشم از جهان فرو بست. روحش شاد.